Αρχιτεκτονική

Η κομψότητα της απλότητας

Η αρχιτεκτονική στην ευρύτερη περιοχή των Καμβουνίων έχει μακρά ιστορία: από τα προϊστορικά χρόνια έως την προβιομηχανική εποχή τεχνίτες και μάστορες έθεσαν σε εφαρμογή τεχνικές κατεργασίας του λιθου, της πλίνθου και του ξύλου προκειμένου να πετύχουν τα βέλτιστα χρηστικά και αισθητικά αποτελέσματα. Και εάν λ.χ. από τα πασσαλόπηκτα κτίσματα της μέσης νεολιθικής περιόδου στις Γούλες έως τους μεταβυζαντινούς ναούς του ίδιου οικισμού μεσολαβούν πολλές χιλιάδες χρόνια, ο στόχος των σχεδιαστών, των δημιουργών και των δημιουργών των κτισμάτων παραμένει κοινός: η κατεργασία και η χρήση των απλών υλικών με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Από την παλαιοχριστιανή και βυζαντινή εποχή, αν και έχουν εντοπιστεί θέσεις και οικισμοί και έχουν ανακαλυφθεί ακρετά κινητά ευρήματα, ελάχιστα δείγματα αρχιτεκτονημάτων έχουν ανασκαφεί, καθώς συστηματικές ανασκαφές σε οικισμούς αυτής της περιόδου δεν έχουν διενεργηθεί. Πέριξ της λίμνης όμως υπάρχει πλήθος δειγμάτων εξαιρετικής αρχιτεκτονικής της συγκεκριμένης περιόδου: από την πρωτοχριστιανή έπαυλη στο Βελβεντό έως το Παλαιόκαστρο Καισαρειάς και από την παλαιοχριστιανική βασιλική στην Αγία Παρασκευή έως βυζαντινά δείγματα της Αιανής και της καστροπολιτείας των Σερβίων η πυκνότητα των μνημείων είναι μεγάλη και οι μεταβυζαντινοί αρχιτέκτονες είχαν μία μεγάλη παρακαταθήκη κτισμάτων, από τα οποία μπορούσαν να αντλήσουν στοιχεία και τεχνικές.

Οι οικονομικές και δημογραφικές συνθήκες της πρωϊμης μεταβυζαντινής περιόδου επέβαλαν στους Χριστιανούς κατοίκους της οθωμανικής αυτοκρατορίας τον περιορισμό σε απλά χαμηλά σε ύψος κτίματα, κατά κανόνα μονόχωρα και πετρόκτιστα. Οι τεχνικές κατασκευής των ναών δεν ξεφεύγουν από τις απλές πέτρινες κατασκευές με κυρίαρχη αυτή της ξερολιθιάς. Όταν μάλιστα ο ναός καλύπτεται από λίθινες πλάκες αντί για κεράμους, όπως λ.χ. στο ναό του Αγίου Αθανασίου στο Λιβαδερό, το αισθητικό αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό μέσα στην απλότητά του. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο των μεταβυζαντινών ναών στα Καμβούνια είναι ο φωτισμός τους – η καλύτερα η έλλειψη επαρκούς φωτισμού – καθώς τα φωτιστικά ανοίγματα είναι ελάχιστα επιβάλλοντας μια μερική ή σχεδόν πλήρη συσκότιση στο εσωτερικό του μνημείου. Το στοιχείο αυτό θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη όταν εξετάζεται ο μνημειακός διάκοσμος του μνημείου και δη οι τοιχογραφίες, που επιχωριάζουν σχεδόν σε όλα τα εξεταζόμενα μνημεία της περιοχής.

Ο μνημειακός χαρακτήρας των μεταβυζαντινών ναών αλλάζει άρδην τον 19ο αιώνα με τις αλλαγές που επιφέρουν οι κοινωνικές, δημογραφικές και οικονομικές ανακατατάξεις στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι ναοί γίνονται πολαπλάσσιοι σε διαστάσεις ενώ ο τύπος του μονόχωρου ναού αντικαθίσταται με αυτόν της τρίκλιτης κιονοστηρικτης βασιλικής μεγάλου ύψους με αμφικλινή στέγη και πολύπλευρη κατά κανόνα αψίδα στα ανατολικά, επιβλήτικά κτίσματα που συνοδεύονται συνήθως με τετράγωνης κάτοψης πολυόροφα κωδωνοστάσια. Συχνά προστίθεται στα κτίσματα αυτά πρόσθετο προστώο ή συνεχόμενος με τον ναό νάρθηκας στα ανατολικά με γυναικωνίτη στον όροφο. Πρόκειται για μια σημαντική διαφορά στον τρόπο εκκλησιασμού των Χριστιανών, που πλέον έχουν έναν αρχιτεκτονικά διακριτό χώρο για άνδρες και γυναίκες. Τα κτίσματα του 19ου αιώνα είναι φωτεινά και ευρύχωρα και αντικαθιστούν στην πλειονότητα των περιπτώσεων παλαιότερους ναούς της πρώιμης μεταβυζαντινής περιόδου